ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΟΙ ΤΟΥ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΒΣΚΙ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ! ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΤΟΥΣ ΔΟΥΜΕ!

ΑΠΟ ΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ:

«Δεν είναι άδικος ο κόσμος, άδικα είναι τα συμφέροντα»

Συζήτηση με τον σκηνοθέτη Σταύρο Τσακίρη,

με αφορμή το ανέβασμα των «Δαιμονισμένων» του Ντοστογιέφσκι,

στο «Σύγχρονο θέατρο»

Μυθιστόρημα σκοτεινό, ζοφερό κι ενίοτε σπαρακτικό, οι «Δαιμονισμένοι» - κατά κοινή ομολογία των μελετητών του - δεν καθρεφτίζουν μόνο την εποχή του Ντοστογιέφσκι, αλλά και το μέλλον της κοινωνίας. Εργο πολυθεματικό και πολυφωνικό, θέτει μεγάλα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, επιστρατεύοντας πρόσωπα και χαρακτήρες από μια ευρύτατη πολιτικοκοινωνική γκάμα - μηδενιστές, αθεϊστές, λιμπεραλιστές, τυχοδιώκτες, ασυνείδητους κι ευσυνείδητους, διαταραγμένους κι ατάραχους.

Τα έργα του Ντοστογιέφσκι είναι σίγουρα διαχρονική πρόκληση για όλους, νέους και μεγαλύτερους, για πολλούς λόγους. Ισως λίγοι θα μπορούσαν να φανταστούν ότι ο μυθιστορηματικός λόγος του μπορεί να δραματοποιηθεί και να μεταφερθεί στη σκηνή, κι έτσι να επικοινωνήσει με ένα πλατύτερο κοινό. Σίγουρα στη σκηνή, πέρα από τα μεγάλα κλασικά κείμενα - αρχαίους τραγικούς, Σαίξπηρ κ.λπ. - δεν αντιμετωπίζουμε συχνά τέτοιες πνευματικές οντότητες, σαν του Ντοστογιέφσκι.

Κατεξοχήν μαχόμενος ιδεολόγος συγγραφέας, ό,τι πίστεψε το πίστεψε με πάθος, ό,τι πολέμησε το πολέμησε με πάθος. Θέλησε να καταλάβει και να πάρει θέση. Κύρια μέριμνά του είναι το νόημα. Από τα πιο πολιτικοποιημένα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι, οι «Δαιμονισμένοι» που γράφτηκε το 1870-71, είναι ένα βιβλίο που δεν εξερευνά μόνο το βάθος της ανθρώπινης ψυχής, αλλά είναι ταυτόχρονα και μια ουσιαστική μαρτυρία της ζωής στην τσαρική Pωσία του τέλους του 19ου αιώνα. Είναι η εποχή της έντονης πολιτικοποίησης της ρωσικής κοινωνίας, η εποχή των μεγάλων ιδεολογικών συγκρούσεων.

Το ιστορικοπολιτικό αυτό μυθιστόρημα του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι «Οι δαιμονισμένοι», στη διεθνώς καταξιωμένη θεατρική διασκευή του Αλμπέρ Καμύ, παρουσιάζεται στο «Σύγχρονο θέατρο».

Τη μετάφραση της διασκευής του Καμύ υπογράφει η Δήμητρα Πετροπούλου, τα κοστούμια ο Γιάννης Μετζικώφ, τη μουσική ο Μίνως Μάτσας, το βίντεο ο Μάνος Χασάπης. Παίζουν (με σειρά εμφάνισης) οι ηθοποιοί:

Κώστας Καστανάς, Δήμητρα Χατούπη, Σταύρος Καραγιάννης, Στάθης Μαντζώρος, Αλέξανδρος Μπαλαμωτής, Αλμπέρτο Φάις, Αλέξανδρος Σταύρου, Εφη Ρευματά, Βίκυ Μαραγκάκη, Κερασία Σαμαρά, Δημήτρης Μαύρος, Ιωάννης Παπαζήσης.

Ο «Ριζοσπάστης» μίλησε με τον σκηνοθέτη Σταύρο Τσακίρη που «συμπύκνωσε» και επεξεργάστηκε δραματουργικά τη διασκευή και καθοδήγησε αυτήν την πολύ ενδιαφέρουσα παράσταση.

-- «Οι χαρακτήρες που δημιουργεί ο Ντοστογιέφσκι στους "Δαιμονισμένους" είναι περισσότερο απ' όσο μπορούμε να φανταστούμε κοντά σε μας», έλεγε ο Αλμπέρ Καμύ το 1959. Είναι έτσι και ποιες είναι αυτές οι ομοιότητες που βιώνουμε σήμερα;

-- Ο ιστορικός χρόνος είναι διάφορος από το χρόνο ενός ανθρώπινου βίου. Δεν είναι σύμπτωση των εποχών αλλά ένα επίμονο σημειωτόν. Οσο οι κοινωνίες μας δημιουργούν ανισότητες ταξικές, τα ανθρώπινα αδιέξοδα θα παίρνουν υπαρξιακή χροιά και θα γίνονται δαιμόνια που θολώνουν το μυαλό και δυσκολεύουν την κρίση άρα τις επιλογές προς μια φωτεινή λύση. Η τσαρική Ρωσία, η μεταπολεμική Ευρώπη και η Ελλάδα της κρίσης κατοικούνται από τους ίδιους ανθρώπους.

-- Είναι ένα προφητικό έργο για την εποχή του και επίκαιρο στη σημερινή εποχή;

-- Δεν υπάρχουν προφητικά έργα. Οποιος αφουγκράζεται σωστά τον καιρό του, έχει και την απαραίτητη τόλμη να γράφει τη γνώμη του. Οποτε και να διαβαστεί μοιάζει επίκαιρη γιατί η τόλμη τής έδωσε κοσμική συνείδηση. Τα γεγονότα που περιγράφονται στο βιβλίο δημιουργήθηκαν από τις λανθασμένες εκτιμήσεις μιας μικρής ομάδας νέων στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν την κρίση της εποχής τους. Ολες οι στιγμές κρίσης είναι ίδιες άρα και τα λάθη θα είναι τα ίδια, όσο οι τακτικές του συστήματος είναι αμετακίνητες και επιμένουν να νομιμοποιούν τις αδικίες που διαπράττονται από άνθρωπο σε άνθρωπο.

-- Ο συγγραφέας συνέθεσε το αριστούργημά του, αναγνωρίζοντας την επίφοβη δύναμη του μηδενισμού μέσα στη σύγχρονη κοινωνία. Ο μηδενισμός αποτελεί, πιστεύετε, πάντα ανατρεπτικό παράγοντα στην πρόοδο;

-- Ο Ντοστογιέφσκι, ως μετέχων κι ο ίδιος στο κίνημα των «Μηδενιστών» καταλάβαινε το αδιέξοδο της μεταφυσικής ανάγνωσης της εξέγερσης. Μόνο ο επιστημονικός σοσιαλισμός μπορεί ν' αποτελέσει διέξοδο. Στη σημερινή πρακτική η «Μηδενιστική» λογική είναι περισσότερο μια πεσιμιστική τάση που εκδηλώνεται με λόγια ή ωραία τραγούδια αλλά καμία δράση μέσα στα υπαρκτά ερωτηματικά που θέτει η πραγματικότητα. Αυτό μπορεί και να την κάνει επικίνδυνη μέσα στην απλοποίηση που επιχειρεί αλλά και να εκληφθεί ως επαναστατικός λόγος, φαινόμενο ολισθηρό όσο και απελπισμένο. Είναι υποχρέωσή μας να δείξουμε στη νεολαία ότι η ελπίδα δεν είναι ένα ιδεολόγημα βερμπαλιστικό αλλά μια πραγματικότητα που εξαρτιέται από καθημερινούς αγώνες επιβίωσης.

-- Απελπισμένοι, οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι από τον βουτηγμένο στη διαφθορά παλιό κόσμο, είναι βέβαιοι πως μόνο η καταστροφή του μπορεί να σημάνει μια ελπίδα. Η απελπισία ή η γνώση είναι ικανότερη στη σωστή λήψη αποφάσεων για το μέλλον;

-- Η απελπισία είναι μια αντανακλαστική ερμηνεία των φαινομένων άρα και σύντομα εξαερώνεται. Η κραυγή είναι ισχυρή αντίδραση αλλά γρήγορα εξαντλείται. Το μέλλον δεν είναι ένα χαρισμένο θαύμα. Είναι κτίριο. Θέλει υλικά, εργάτες, σχέδια, και εργατοώρες. Ο κόσμος της διαφθοράς δεν είναι παλιό κακό όνειρο που θα σβήσει με την καταστροφή του. Είναι έργο πολιτών, νομοθετών, και φυλάκων του συστήματος, που όλοι το υπηρέτησαν από άγνοια ή από βιοπορισμό ή και τα δύο ή ακόμη χειρότερα αδιαφορώντας για το μέλλον το δικό τους και των παιδιών τους. Ποιον λοιπόν θα καταστρέψεις και ποια θα είναι η δικαιοσύνη που θα επικρατήσει; Δεν είναι άδικος ο κόσμος είναι άδικα τα συμφέροντα που μαθαίνουμε να υπηρετούμε και πέρασαν ύπουλα στη συνείδησή μας σαν λογικά. Αυτά που θεωρούμε «λογικά» και «ανθρώπινα» μας καταδυναστεύουν. Αυτοί που μας πυροβολούν, στο μυαλό μας πυροβόλησαν κάποια στιγμή και είδαμε τον κόσμο έτσι. Χρειάζεται γνώση για ν' αλλάξει το μυαλό και να διακρίνει το «φυσικό» δίκαιο που είναι ανθρώπινο δικαίωμα.

-- Οι Δαίμονες δεν είναι πρόσωπα, αλλά κακά πνεύματα που εισβάλλουν στο μυαλό των ανθρώπων ως συμπτώματα ασθενειών και τους τρελαίνουν: κράτος, κοινωνικά προβλήματα, συμπλέγματα. Τι φταίει κι αυτά παραμένουν τα ίδια αιώνες τώρα;

-- Η εμμονή των ανθρώπων ότι υπάρχουν φυσικές ή πνευματικές δεξιότητες που διαχωρίζουν τους ανθρώπους. Αυτή η εμμονή τρέφεται και τρέφει τα ευτελή αισθήματα των ανθρώπων. Δαίμονες που θα αντιστοιχούσαν μόνο σε μια αγέλη εξαγριωμένων χοίρων. Τώρα καταλαβαίνω καλύτερα το στίχο του Ρίτσου: «... εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε απ' τον κόσμο, εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο. Κι ύστερα όλα θα είναι πιο απλά...»

-- Ο Ντοστογιέφσκι, μιλώντας το 1871 για τους «Δαιμονισμένους» της πατρίδας του, μιλά ουσιαστικά για τους «Δαιμονισμένους» της εποχής μας και τους δικούς μας δαίμονες;

-- Ο Δαίμων της αυθεντίας άρα της μοναδικότητας ήταν η παντοτινή τροχοπέδη στην εξέλιξη του ανθρώπου στο πραγματικό πνευματικό του σύμπαν και το όπλο των οικονομικών ή πολιτικών ή φυλετικών φίρερ. Οι θρησκείες πρότειναν σαν αντίδοτο την «ταπεινότητα» που γρήγορα όμως έγινε όπλο στα χέρια των καπάτσων κληρικών. Οχι, δε χρειάζεται ταπεινότητα αλλά γνώση ότι αυθεντία υπάρχει όταν γύρω βασιλεύει η άγνοια. Αισθάνεσαι κάτοχος μιας γνώσης όταν ελάχιστα γνωρίζεις γι' αυτήν. Ολοι οι μεγάλοι στοχαστές το επισήμαναν, γιατί δεν φοβούνταν μήπως χαρακτηριστούν μέτριοι.

-- Πώς ξεδιπλώνεται όμως στη σκηνή ένα πολύπλοκο μυθιστόρημα περισσότερων των 1.250 σελίδων που συμπυκνώνει ένα ολόκληρο σύμπαν αναζητήσεων γύρω από την πολιτική, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την πάλη του Καλού με το Κακό, τα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής;

-- Προσπαθείς να χρησιμοποιήσεις τη γλώσσα του θεάτρου που είναι διαφορετική από της πεζογραφίας. Αλλης πυκνότητας άρα και άλλης ανάπτυξης. Δεν είναι συντόμευση, ούτε παραλείψεις. Ενα ποίημα δεν είναι συντομότερο άρα ελλιπές απέναντι σ' ένα μυθιστόρημα. Ενα θεατρικό έργο δεν είναι φλύαρο απέναντι σε μια κινηματογραφική ταινία, γιατί έχει πλουσιότερους διαλόγους. Μια θεατρική παράσταση με σκηνικά και φωτισμούς δεν είναι πληρέστερη απέναντι σε μια της εποχής του Σαίξπηρ όπου όλα περιγράφονται με λέξεις.

Σοφία ΑΔΑΜΙΔΟΥ

http://www.rizospastis.gr/wwwengine/story.do?id=7785955

[…] Δύο γενεές μετά το Γκαίτε, που χάραξε στην πέτρα του μόνιμου την Ερώτηση της Μαργαρίτας, ένας άλλος ευρωπαίος ποιητής, ίδιο μπόι και ίδιο σθένος, θα επαναλάβει στερεότυπα την ερώτηση, τραβώντας τον ιδικό του κακοτράχαλο δρόμο.

Ο σλάβος Ντοστογιέβσκι στην ερώτηση της Μαργαρίτας θα δώσει την ίδια απόκριση που έδωσε και ο Γκαίτε:

«Εάν ο Σταυρόγκιν πιστεύει, δεν πιστεύει ότι πιστεύει.
εάν ο Σταυρόγκιν δεν πιστεύει, δεν πιστεύει ότι δεν πιστεύει.» (1)

Ο Σταυρόγκιν, λοιπόν, ο πρίγκιπας Νικολάι Σταυρόγκιν. Ο Σταυρόγκιν με το καθαρό ήθος. Ο Σταυρόγκιν, που νέος τριάντα χρονώ αρπάζει με το χέρι το ηλεκτροφόρο καλώδιο της αυτοκτονίας του, πιστεύει ή δεν πιστεύει;

Μιλάμε για το Σταυρόγκιν, την ώρα που κοιτάει στα μάτια έναν άλλο δαίμονα. Τον αριστογείτονα Κυρίλωφ, το μηχανικό.

Αλλά δεν ενεούργησαν ούτε ο Γκαίτε, ούτε ο Ντοστογιέβσκι. Και οι δύο στο ερώτημα διάβηκαν πύλες ανοιχτές.

Είκοσι αιώνες παλαιότερα και τους δύο τους είχε προφτάσει ένας μεγάλος έλληνας. Την ερώτηση της Μαργαρίτας την απάγγειλε πρώτος σε ιαμβικά μέτρα ο Ευριπίδης ο αθηναίος στην τραγωδία του Ελένη:

«Τι είναι θεός, και τι μη θεός, και τι ανάμεσά τους;
Ποιος άνθρωπος το ‘ψαξε, και βρήκε μακρυνότερο τέλος;»

Ο θεός του Ευριπίδη είναι το πιστεύω του Φάουστ και του Σταυρόγκιν. Ο μη θεός του Ευριπιδη είναι το «δεν πιστεύω» του Φάουστ και του Σταυρόγκιν. Και το ανάμεσα στο θεός και μη θεός του Ευριπίδη είναι το ανάμεσα στο ναι και στο όχι του Φάουστ και του Σταυρόγκιν.

Είναι ο άνθρωπος της γης που, καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε ζωή και σε θάνατο, αγωνίζεται να κατανοήσει το νόημα της ύπαρξής του μέσα στο σύμπαν.

__________________________

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ, ΕΠΙΛΟΓΟΣ 1ου ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΤΗΣ ΓΚΕΜΜΑΣ - «Η ερώτηση της Μαργαρίτας».

(1) Βλ. Ντοστογιέβσκι, Δαιμονισμένοι, τ. 3, 155 (Μετάφρ. Α. Αλεξάνδρου. Εκδ. Γκοβόστη).

ΑΠΟ ΤΟ HOMO EDUCANDUS του Δημήτρη Λιαντίνη (σελ. 92)

[...] Απ’ όσο κατέχω, θα είχα να αναφέρω μία μόνο περίπτωση που μέσα στο χώρο της θεωρητικής ζωής είδε γυμνό το πρόσωπο της ανάγκης και τόλμησε να το αντιμετωπίσει σαν τέτοιο.

Είναι ο Κυρίλωφ του Ντοστογιέβσκι, που ανεβαίνει ως την τ ε ρ ά σ τ ι α πράξη της αυτοκτονίας, για να αποδείξει την υπεροχή της ελευθερίας του ανθρώπου πάνω στην ανάγκη της φύσης.

Με την αυτοκτονία του, την πράξη της στιγμιαίας ήττας του ανθρώπου, ο Κυρίλωφ ενίκησε την ανάγκη, την κατάσταση της αιώνιας νίκης της φύσης.

Κατά τούτο η πράξη αυτού του Δαιμονισμένου αποτελεί το παράδειγμα του ενός και του μόνου δρόμου, που προσφέρεται σαν δυνατότητα στην ανθρώπινη ελευθερία να υποτάξει τη φυσική ανάγκη.

Το παράδειγμα του Κυρίλωφ – πάντα μέσα στις θεωρητικές του συντεταγμένες – είναι ακραίως άκρο. Ορισμένως βρίσκεται πέρα από τον Προμηθέα του Αισχύλου, όπου υπάρχει η συμφιλίωση του ανθρώπου-τιτάνα και του θεού, και πέρα και από τη Θυσία του Αβραάμ, όπου το σχέδιο του μύθου σταματώντας στη φάση της δοκιμής δεν προχωρεί στην αφασία της ανάγκης. Στον Κυρίλωφ δεν υπάρχει συνδιαλλαγή ούτε δοκιμασία. [...]

ΑΠΟ ΤΟ HOMO EDUCANDUS του Δημήτρη Λιαντίνη (σελ. 93)

[...] Ο Ντοστογιέβσκι προχωρώντας ως την άκρη θα τα βάλει με την ίδια την ανάγκη. Και θα μας πει ότι η ανάγκη της φύσης – που θα της επιτεθεί στην απόλυτα έσχατη και στην απόλυτα καθολική της μορφή, στη μοίρα θανάτου δηλαδή – μπορεί να νικηθεί μόνο με τη συνειδητή και εθελούσια πράξη της αυτοκαταστροφής του ανθρώπου. Με άλλα λόγια το μηδέν μόνο από τον εαυτό του νικιέται.

Η αυτοκτονία του Κυρίλωφ συμβολίζει την πράξη του ανθρώπου, που αδυνατεί να την ελέγξει η βούληση του θεού. Όλες οι κορυφές και όλα τα ύψη θα σκύψουν μπροστά της. Οι θάλασσες θα αδειάσουν και οι τυφώνες θα απολιθωθούν.

Κάνοντας την έσχατη δυνατότητα της εκλογής του ανθρώπου πράξη, ο Κυρίλωφ μέσα από το κράτος του θανάτου εξεθρόνισε στον αιώνα τη δυναστεία της ανάγκης.

Και έδειξε, όπου γης και αστέρες και χωροχρόνος και νους, ότι ο ήλιος που μας φωτίζει και μας φροντίζει, μπροστά στη φλόγα της ελευθερίας που μπορεί να κρύβει μέσα της η ανθρώπινη φύση, είναι κερί της μιας δραχμής. [...]

ΑΠΟ ΤΟ HOMO EDUCANDUS του Δημήτρη Λιαντίνη (σελ. 94)

[...] Σε σχέση με την αυτοκτονία του Κυρίλωφ η αυτοκτονία του Αίαντα λ.χ. είναι άλλου ποιού. Αποτελεί και φανερώνει «μετάβαση σε άλλο γένος», θα λέγαμε λογικά. Ενώ δηλαδή ο Αίας αυτοκτονεί από κάποια αιτία, ο Κυρίλωφ αυτοκτονεί χωρίς αιτία:

- Μα δεν είστε μονάχα σεις που σκοτώνετε τον εαυτό σας.
Υπάρχουν πολλοί που αυτοκτονούν.

- Με αιτία. Μα χωρίς καμιάν αιτία παρά μονάχα για το
αυτεξούσιο είμαι μονάχα εγώ.

Στους Δαιμονισμένους αυτοκτονία με αιτία είναι λ.χ. εκείνη του πρίγκηπα Σταυρόγκιν. [...]

Η μήτρα που γέννησε τον Κυρίλωφ – το σημαντικότερο ίσως πρόσωπο όλου του έργου του Ντοστογιέβσκι – είναι το πρόβλημα του αυτεξούσιου του ανθρώπου. Βλ. Δαιμονισμένοι Α., (Μετάφρ. Α. Αλεξάνδρου, εκδ. Γκοβόστη):

«Όποιος επιζητεί την υπέρτατη ελευθερία, αυτός πρέπει να ‘χει την τόλμη να σκοτώσει τον εαυτό του… Όποιος τολμάει να σκοτώσει τον εαυτό του είναι θεός… Μα κανένας δεν το ‘καμε ακόμα ούτε μια φορά.»